Een voorbeeld, hoe vanuit Jungiaans perspectief aspecten van Anorexia vanuit een meerzijdig perspectief bezien kunnen worden. 

​

ANOREXIA 

 

Eetstoornissen behoren  tot de meest voorkomende psychosomatische ziektebeelden bij vrouwen en jonge meisjes. 80-90 % bestaat uit vrouwelijke patienten.

 

Men heeft Anorexia nervosa door de eeuwen heen geprobeerd te verklaren, maar meestentijds was men onmachtig het ziekteverloop te beÏnvloeden of de ziekte te genezen. In de verklaringsmodellen werd zelden naar de psychogenese van de ziekte gekeken. Ernest Charles Lasègue (Parijs 1873) was de eerste persoon die een relatie legde tussen pijnvermijding en Anorexia. Hij beschreef de door hem betitelde Anorexia Hysterica nadat hij besloot dynamieken binnen familieverband te onderzoeken, alsmede de reactie op hun pogingen een patiënte dwangmatig te laten eten. Anorexia  behoort tot de oudst bekende vorm van eetstoornis. Het sterftecijfer van anorexia scoort het hoogst onder alle psychiatrische aandoeningen. Aangezien anorexia hoofdzakelijk in het westen als ziektebeeld voorkomt, wil ik dit gegeven in het bijzonder verder uitdiepen.

Diverse invalshoeken worden belicht. Wanneer gaat het om ascese, wanneer gaat het om extreem vasten vanuit een overlevingsmechanisme en behoefte aan autonomie. 

In de Middeleeuwen bijvoorbeeld werd magerzucht als het werk van de duivel beschouwd, als een vorm van

bezetenheid.In het boek Christliche Mystik (1836 Joseph Görres) wordt uitvoerig beschreven hoe demonen mensen

kunnen bezetten en bezeten maken. Vrouwen die “bezeten” waren, werden als Heks beschouwd, en werd verondersteld

dat zij dankzij hun ondergewicht konden vliegen.

 

​

​

​

Precies tegenover deze heks-figuur stond de novice of kloosterling: vrouwen die middels ascese de nabijheid van God zochten door het heilige vasten. Deze vrouwen werden later door de RK kerk  heilig verklaard! Een bekend voorbeeld van de Heilige Anorexia is terug te zien in Jeanne d’ Arc. De innerlijke stem die een appèl deed het innerlijk licht  niet bezwaard-verduisterd te laten geraken vanwege het innemen van niet geestelijk voedsel.

Uit een onderzoek van Rudolph Beel (1985) blijkt dat in Italië van de 261 vrouwelijke kloosterlingen tussen 1200 en nu, 47 % van hen anorectische symptomen vertoonden. Ook deze vrouwen werden later alle door de RK kerk heilig verklaard.

Er bestaat dus een duidelijke discrepantie ten aanzien van het weigeren van voedsel: heilig verklaren enerzijds en demoniseren anderzijds.

 

                                                   

 

 

 

 

 

 

 

 

                                                     In de Ascese zijn onthouding van voedsel of beteugeling van andere lichamelijke geneugten van essentieel                                                         belang. Opvallend daarbij is de overlapping tussen het ziektebeeld van de anorexia nervosa en de mystica                                                         met haar religieuze aspiraties. Te vergelijken met de dunne scheidslijn die loopt tussen psychose en                                                                   mystieke beleving.

                                                     Sommige vrouwen zijn uitvoerig in documenten beschreven, anderen zijn in de vergetelheid geraakt. Voor                                                          zowel de  mystica als de anorexiapatiënte geldt dat instincten als seksualiteit en behoefte aan eten                                                                    onderdrukt dienen te worden, en het lichamelijk bestaan te worden ontvlucht.

​

 

 

 Catherina van Siena (mystica 14e eeuw) besluit bijv. als jong meisje tot de orde der Dominicanen toe te treden, ondanks het verzet van haar ouders, die hadden gehoopt haar te kunnen uithuwelijken. Sinds haar vroege jeugd probeerde ze door boetedoening, vasten en zelftuchtiging volledig in dienst van God te staan en zichzelf te bevrijden van de demonen die haar kwelden. Op 33-jarige leeftijd sterft ze aan ondervoeding.

Evenals voor diegenen die haar voorgingen, was de weg van ascese voor haar de weg naar volmaaktheid (vgl. the way to perfection, Theresa von Avilla)

Ascese: door een gelofte van Nederigheid, Gehoorzaamheid en Onthouding begeeft men zich op het pad dat de ziel naar God leidt. Een weg die zich openbaart door het wereldse te verachten, het lichaam te kastijden en de eer van God te zoeken.

 

Zou er een verband bestaan tussen het ascetisch verlangen naar God van deze Catherina van Siena en het anorectisch verlangen bij een meisje anno nu? Is het religieuze van de ziel (zoals door Jung benoemd) daarbij doorslaggevend of speelt er in de diepte nog iets anders bij vrouwen die zich gecommitteerd hebben aan een verlangen te leven van lucht? Is het vasten tot de dood erop volgt niet een uitdrukking van iets anders?

Een eenduidig antwoord valt hierop niet te geven. Ik zal proberen een aantal interessante visies voor te leggen en het vervolgens aan ieders eigen inzicht overlaten in hoeverre deze resoneren met eigen innerlijk beleven.

 

Kijkend naar de rol van de vrouw in de geschiedenis behoeft het geen betoog dat zij zich in haar lot heeft moeten schikken als ondergeschikt aan het mannelijk denken en de mannelijke structuren.

Onevenwichtigheid tussen het mannelijke en vrouwelijke in de samenleving heeft zich in de loop der tijd vastgezet in een onevenwichtigheid binnenin onszelf,  in vrouwen die daardoor hun innerlijke vrouwelijke geaardheid verworpen hebben. Vrouwen (moeders) hebben zich al dan niet bewust aangepast aan de mannelijke structuren, waarden en wetmatigheden.

Over-kritisch, een strak lijf als garantie voor de weg naar succes, druk-druk-druk , ingespannen volharding als optimale aanpak voor ogen houdend. Wilskracht en perfectie als hoogste waarden.

Zouden vrouwen daardoor misschien onbewust aan hun (niet) vrouw- zijn lijden, waarin geen plaats meer is voor ontvankelijkheid, intuïtie, creativiteit of spiritualiteit ? Hebben ze hun buik er onderhand vol van te moeten leven onder het juk van een negatieve animus? (zie verder in dit artikel)

 

Wat is de zin van het hongeren, van het onzinnig vreten, purgeren/ vomeren?

 

 

An-orexie  is eigenlijk een verkeerde benaming, Letterlijk betekent het een tekort aan eetlust. An = geen. Orexis = eetlust.  Er is daarentegen bij anorexia een durend obsessief denken aan eten . Er wordt honger GELEDEN, vaak omdat alles draait om de gedachte ooit dun genoeg te zijn, waarbij de grens steeds weer wordt verlegd.

Het type vrouw dat be-heer-st wordt door een niet te beteugelen innerlijke dwang tot hongeren valt onder het restrictieve type. Soms is de honger in een moment van “zwakte” niet te harden en probeert de anorexiapatiënte na een voor haar “enorme vreetbui ” middels een zelf opgewekt overgeven(purgeren) het lichaam weer te legen. Hierbij steekt het schuldgevoel van een tekort aan wilskracht (mannelijk principe) en behoefte zichzelf te straffen (soms ook automutilatie) meteen de kop op. Gebrek aan wilskracht betekent zwakte, betekent irrationeel vrouwelijk en overgevoelig zijn. Dat is het laatste wat ze zichzelf wil toestaan. Controle en perfectionisme zijn het schild naar de buitenwereld.

Vaak ontstaat na verloop van tijd een gemengde vorm tussen het restrictieve en purgerende type.

 

 

 

De fase van de purgatoria in de alchemie staat voor reiniging …   in de katholieke kerk staat het Purgatorium voor het

verblijf in het vagevuur … m.a.w. er moet geboet worden voor de zonde om toegegeven te hebben aan de behoefte aan

voedsel. Kijken we naar de beschrijving in la Divina Commedia bij Dante, dan lezen we dat het Purgatorium staat voor

distantie van het stoffelijke lichaam en de driften. Tegelijkertijd noemt Meister Eckhart de eerste fase op weg naar

innerlijke bevrijding het Purgatorio. (Meister Eckhart week vaak af van wat de RK voorschreef en wijst hij in zijn

betekenis van het Purgatorio op de mystieke dood:  duister dat verandert in het Licht van de genade).

Alweer ambivalentie ten aanzien van goed en kwaad.

 

Naast overgeven wordt vaak ook toevlucht gezocht in overmatig sporten, laxeermiddelen, water afdrijvende middelen. Zodra iemand gedwongen wordt te eten zullen deze afweermechanismen in werking treden.  Daarmee is de macht van de anorexia bestendigd.

Zowel in het geval van ascetische vasten als bij de huidige anorexia patiente is er sprake van de dwanggedachte, dat er een beloning in het verschiet ligt: Het gevoel macht te hebben over de beheersing van het eigen lichaam. Er bestaat geen groter compliment voor de anorexia patiënte, dankzij wilskracht de wijzer van de weegschaal naar links te zien uitslaan. Vergelijkbaar met de mentale macht over het stoffelijke bestaan bij de mystica: Het zondige lichaam dient overwonnen te worden. Voor beiden is het lichaam de vijand. 

Therapeutisch is het als eerste van belang dat de patiënte zich realiseert dat de obsessie voor eten niet bepaalt wie zij is. Dat er geen sprake van een karakterfout is, maar van een beschermingsmechanisme. (Orale fase hangt samen met eten/proeven, symbiose, versus de anale fase: controle en onafhankelijkheid).

Het zelfgecreëerde anker kan niet zomaar losgelaten worden zolang er geen vertrouwen bestaat in eigen kracht. Het gaat om een overlevingsprincipe, waarbij iemand zichzelf middels het hongeren probeert af te leiden van een werkelijk en dieper gelegen probleem (weerstandsmechanisme). Aangezien eetgedrag slechts tijdelijk afleidt van het werkelijke probleem blijft de emotionele spanning als een perpetuum mobile in innerlijk beleven rondgaan. Bijkomend de verslaving aan het gevoel high te worden (verdoofd en onbewust) door een tekort aan nodige voedingsstoffen. De natuur is mild en probeert fysieke pijn van tekorten te verzachten door in verdoofde staat toch te kunnen overleven. In contact staan met het lichaam is synoniem aan het in contact staan met emotie = pijn van de afwijzing wie je bent.

Door zich bewust uit te hongeren hoeven anorexiapatiënten dus geen acht meer te slaan op hun gevoel van eenzaamheid, maar kunnen ze zich laten lijden door Honger als beste vriend en partner in crime. Bovendien ervaart de anorexia-patiënte dat niemand haar kan dwingen te eten, waarmee zij een signaal aan de buitenwereld kan afgeven dat zij de baas is. Als geen ander heeft ze geleerd de taal van haar emoties te veronachtzamen.

 

 

Verklaringen als spanningsvermindering , zelfhaat, angst, sociaal protest, uitdrukking van totale leegte zijn algemeen aanvaard.

Mij interesseert het hoe we Anorexia archetypisch zouden kunnen bezien en waar dan de oplossingen tot heling zouden kunnen liggen.

Is het destructieve snijden als co-morbiditeit mogelijk ook te verstaan als Initiatieritueel naar volwassenheid ? Bestaat een verlangen naar onafhankelijkheid en zelfbeschikking ?

Of gaat het vanuit het diepere verlangen toch te willen voelen nu ze eenmaal afgesneden is van haar eigen wezenskern?

 

Tijdens de behandeling van vrouwen met eetstoornissen treden vaak dromen met een daimon op. Zelfs al menen we, vanuit ons mannelijk denken alle daimonen overwonnen te hebben, in onze dromen stappen ze naar voren. Vooral bij eetstoornissen.

M L von Franz beschrijft  de daimon (= mededeler) als uitvloeisel van de manifestatie van het goddelijke, waarvan men niet weet welke god een getuigenis aflegt.

Wordt door hem ongeluk of geluk bewerkstelligd tussen de mensen en de goden?

Beide varianten zijn mogelijk.

In de dieptepsychologie is het bestaan van de daimon als archetypische kracht, als projectie van onbewuste psychische krachten, geen onbekende. Verdrongen oefent hij zijn werk vermomd uit bij vrouwen die hulpeloos gevangen zitten in de klauwen van een demonische macht.

 

In de geheime taal van eetstoornissen (Peggy Claude –Pierre) wordt het negatief werkende complex besproken als grondoorzaak van alle lijden bij eetstoornissen. Anorexia patienten zeggen regelmatig een negatieve innerlijke stem te horen, die hun leven in bezit neemt en aan wie ze zich overgeleverd voelen. Alsof er een geest in hen zit, met een ongelooflijke negatieve macht.

In dromen treedt de archetypische destructor vaak naar voren in de rol van achtervolger, bedrieger, verkrachter of sadist.

Ongeacht of iemand een religieuze achtergrond heeft, vaak duiken Luciferachtige figuren op.

 

 

 

 

Lucifer als lichtbrenger, maar ook de vernietiger die vrouwen verleidt en verslaafd maakt aan aandacht en liefde, haar vervolgens onderdrukt en uitbuit.

 

 

 

 

 

 

​

​

​

​

​

​

​

​

​

​

​

​

​

​

 

Psychologisch zou je dus kunnen denken dat er sprake is van een verinnerlijkte Luciferiaanse Diktator, een onderdrukkende controlerende duivelse macht die tot hongeren aanzet. Therapeutisch zou een patiënt moeten zien te achterhalen wat deze Luciferfiguur van haar wil, zodat ze uit het destructieve donkere aspect  een lichte en scheppende geest in zichzelf kan ontwikkelen. Psychologisch belichamen daimonen dus de autonome complexen welke gekoppeld zijn aan het archetype an sich (Jung). Waaronder de animus en de anima.

 

 

 

Bij een negatieve Animus ontwikkeling- wanneer een dochter bij voortduren te maken heeft met een allesoverheersende vaderfiguur, waarin zij de gunst en goedkeuring van hem moet zien te verdienen - zal een neiging ontstaan door destructieve mannelijke impulsen beheerst te worden. Dit valt onder het centrale probleem bij vrouwen met eetstoornissen. Ook de animus van de moeder speelt hierin een rol. Als de moeder een destructieve innerlijke animus in zich herbergt zal ze haar dochter opvoeden met een vermannelijkt vrouwbeeld, dat prestatiegericht is, OF in de tegenpool haar uitwerking krijgen in een zwak, hulpeloos vrouwbeeld. In beide gevallen is er een tekort aan moederwarmte. Op gevoelsniveau worden de moederinstincten door de dochter als zwak ervaren, waardoor het kind een versteend bewustzijn en angst ontwikkelt naar haar eigen instincten. Gevolg: verlies van spontaniteit en dwangmatig gedrag.

 

Hoe onbewuster men is van de werkzaamheid van een archetype, des te groter diens macht en des te groter de uitwerking waar het ‘bezetenheid’ betreft.  En zodra er sprake is van bezetenheid (als je jezelf niet bezit, bezit een ander je) worden we altijd met het destructieve aspect geconfronteerd. Dan bezet het destructieve archetype als verinnerlijkte dreigende figuur het vrouwelijk bewustzijn .

Resulterend in een laag zelfbeeld. Bij uitstek is dit een symptoom bij vrouwen met eetstoornissen. De negatieve animus zorgt ervoor dat de vrouw/ het meisje zich van het leven afgesneden voelt.  Handelingsonbekwaam, principieel, eenzijdig en/of dwangmatig. 

Vrouwen met anorexia berichten meermaals dat een innerlijke stem hen vertelt pas te  mogen eten als aan alle lichamelijke uitdagingen is voldaan. De dwang tot hongeren , dwang tot lichamelijke oefeningen in extremum. Er ligt een verbod op alles wat met genieten of levensvreugde te maken heeft.

 

 

De oorzaken van eetstoornissen zijn dus complex waarbij maatschappelijk -culturele , genetische , individuele  en familiaire componenten het ontstaansproces beïnvloeden.

 

Aangezien eetstoornissen overwegend in de westerse wereld voorkomen, zou het onder meer kunnen wijzen op het feit dat de geestelijke wortels van onze christelijke patriarchale cultuur (mede)bepalend zijn geweest. Waarbij bijv. de Griekse Antieken hun deuntje meespelen.

Daarbij valt te denken aan het dualisme tussen ziel en lichaam zoals door Socrates, Plato en Aristoteles beschreven.

 

 Plato en Socrates spreken immers over de gevangenschap van de ziel in het lichaam, dat slechts de dood de ziel uit deze gevangenschap kan bevrijden.  Socrates noemt het lichaam zelfs het graf van de ziel; zou de ware mens zich beter verre houden van het stoffelijke en zich concentreren op het geestelijke/mentale.

De ziel wordt dus als het reine gezien, daarentegen wordt het lichaam als onberekenbaar en tot zondenbok verklaard. Het Corpus delicti als vijand van de mens dient onder de duim gehouden te worden.

​

​

​

​

​

​

​

​

​

​

Voor zowel de mystica als de anorexia patiente geldt dat instincten als seksualiteit en behoefte aan eten onderdrukt dienen te worden, alsmede het lichaam te worden ontvlucht, c.q. lichamelijke signalen te worden ontkend.

 

De eenzijdigheid van het patriarchaat heeft ervoor gezorgd dat het vrouwelijk voedende, zorgende, verbindende onderdrukt is geworden. De Logos (splitsend mannelijk principe) die de Eros (verbindend vrouwelijk principe) heeft verdreven/ onderdrukt.

Ondanks de emancipatiegolf is ongelijkheid blijven bestaan. Veel vrouwen zijn overvraagd en hebben (te) hoge verwachtingen van zichzelf .  Het patriarchale aspect in de maatschappij lijkt ondergedoken maar is daarmee niet getransformeerd noch geintegreerd.

 

 De destructieve animus is derhalve niet van het toneel verdwenen, en is het van wezenlijk belang een weloverwogen poging te ondernemen terug naar binnen te gaan naar de innerlijk wijze vrouw, die ons kan vertellen hoe de maan in ons terug te brengen

​

​

​

​

​

​

​

​

​

​

​

​

​

​

​

​

​

​

 

 

 

 

Met name omdat we bij de ontwikkeling van een eetstoornis vaak meisjes tegenkomen, die als kind hun zesde zintuig hebben moeten ontkennen uit angst anders te zijn.

Zij daardoor niet meer vertrouwden op hun innerlijk kompas en zich gingen aanpassen aan de regels van anderen, zonder aandacht te hebben voor het emotionele of spirituele. De tol voor afwijzing van het eigen aspect betalend, door de archetypisch wijze vrouw in zichzelf als maangodin te ontkennen. Contact met het archetype van de Grote Moeder dient hersteld te worden. Door haar weer toe te laten in het bewustzijn zal Leven weer innerlijk kunnen stromen vanuit ontvankelijkheid voor het intuïtieve en creatieve. Daarmee zal automatisch het eenzijdig belichte mannelijke weer in evenwicht gebracht kunnen worden. Heelheid bestaat immers bij de gratie van innerlijke gelijkwaardigheid van zowel mannelijke als vrouwelijke aspecten.

 

Vooral de vrouwen met eetstoornis lijden zeer onder deze gespletenheid, die zich in een zwart wit denken bij de anorexiapatiënte profileert.

Voor een eetgestoorde persoon bestaat durend behoefte zich aan te passen aan de geldende normen een goede dochter te zijn, of een goede leerling. Perfectionisme en prestatie staan op eenzame hoogte. Vanuit de compenserende werking van het onbewuste (Jung) zal het niemand verbazen dat de vermeende enige vorm van rebellie tegen deze rigiditeit, bestaansrecht kan vinden in een ziekelijk eetgedrag.

De grote gemene deler in het geheel is het streven naar- en behoefte aan autonomie , de zoektocht naar een eigen vrouwelijke identiteit.

 

 

Bij veel eetstoornissen speelt religie een rol. Onder het lijden ligt vaak een gevoel van tekort aan zingeving, omdat er geen rituelen of symbolieken meer zijn. Zingevingsproblematiek: het leven is leeg . Vanuit maatschappelijk oogpunt zou je als laatste suggestie anorexia als een onbewust protest tegen de onbezielde materiële maatschappij kunnen beschouwen. Vanuit het onbewuste een streven naar meer geestelijke waarden en spiritualiteit

Jung benadrukt niet voor niets dat de mens een symbolisch (be)leven nodig heeft, en de ziel een religieuze structuur bezit. Alleen symbolen (rituelen) kunnen in die behoeften van de ziel voorzien om zich uit te drukken.

Er wordt geopperd dat mensen met een eetstoornis het eet-braak proces als een ritueel vieren. In die zin, dat er voorbereidingen getroffen moeten worden en geheimen bewaard.

Als je deze gedachte door zou voeren zou je zelfs kunnen stellen dat er bij Boulimia sprake is van een spirituele honger, en roep om hulp naar een zinvoller symbolisch leven .

Bovenal zal verbinding gezocht moeten worden met het verwonde kind. Juist omdat het ik veelal te zwak is om de krachten vanuit het onbewuste te weerstaan.

Het daimonische is het scheppende creatieve element dat in haar ontluikende staat nog niet gerealiseerd is door het ego (Marie Louise von Franz). Dit lijkt me een niet onbelangrijke bevinding. Vaak zijn eetgestoorde patienten zeer gedifferentieerde persoonlijkheden met bovenmatig talenten op velerlei gebied. Wanneer het lukt om de creativiteit aan te boren is een belangrijke stap in de richting van gezond-worden gezet.

Naast psychotherapie wordt creatieve therapie (Schilderen, kleien , schrijven en dansen) als zeer weldadig ervaren.

Punt van aandacht blijft, naast het opbouwen van de ik-kracht, de archetypische krachten te kunnen weerstaan. Het leren luisteren naar eigen instincten en aanvaarding te ontwikkelen m.b.t. de heelheid van het zijn.

​

​

​

​

                          *******************************************************************************************************************************

       

 

 

  Een voorbeeld hoe psychologie en religie vanuit Jung onlosmakelijk met elkaar verbonden zijn. 

  (NB Religieus bewustzijn is iets anders dan godsdienst!). Met ondermeer een artikel over Jung en de vroege Islam.

       

  CREATIEVE VERBEELDINGSKRACHT IN HET SOEFISME - HENRI CORBIN EN CARL GUSTAV JUNG.